GELİŞİMSEL YETERSİZLİĞİN NEDENLERİ (*)
Yrd. Doç. Dr. Hatice Yıldırım Sarı
Yrd. Doç. Dr. Kerziban Yenal
Yrd. Doç. Dr. Medine Yılmaz
(*) ……………………… başlıklı makaleden özetlenmiştir.
Gelişimsel yetersizlik çocuğun yaşamı boyunca fiziksel, motor, bilişsel ve duyusal gelişimini etkileyen bir durumdur. Gelişimsel yetersizliğe yol açan önlenebilir nedenlerin kontrol altına alınması çok önemlidir. Gelişimsel yetersizliğin çok sayıda nedeni vardır, ancak prenatal nedenler arasında Down Sendromu, Fragile X Sendromu, Fetal Alkol Sendromu, Dismorfik sendromlar gibi kromozom bozuklukları ve genetik hastalıkların yanında prenatal enfeksiyonlar ve ilaç entoksikasyonları yer almaktadır. Gelişimsel yetersizliğe neden olan perinatal nedenler hipoksi, travma, enfeksiyonlar, biyokimyasal bozukluklar, postnatal nedenler ise travma, hipoksi, menenjit, ensefalit ve zehirlenmelerdir (Gökçay ve Baysal 2010). Tablo 1’de Durkin et al. (2006) tarafından açıklanan gelişimsel yetersizliğin çocukluk yaş dönemlerindeki nedenleri gösterilmiştir.
Tablo 1. Gelişimsel Yetersizliğin Nedenleri
|
Nedenler |
Örnekler |
|
Genetik Kromozom anomalisi Segmental Otozomal sendromlar Cinsiyete bağlı tek gen Otozomal resesif Otozomal dominant |
Down Sendromu Prader-Willi Sendromu, Angelman Sendromu Fragile X Sendromu, Rett Sendromu Fenilketonüri, Tay-Sacs hastalığı Nörokütanöz sendromlar (nörofibromatozis gibi) |
|
Multifaktoriyel Genetik ve beslenmeye ilişkin |
Nöral tüp defektleri |
|
Beslenmeyle ilişkili Prenatal: Maternal iyot eksikliği Çocukluk: A vitamin eksikliği |
Gelişimsel iodin eksikliği bozukluğu Kseroftalmi, gece körlüğü |
|
Enfeksiyonlar Prenatal ya da perinatal
Postnatal ya da çocukluk |
Toksoplazma, rubella, sitomegalovirüs, gonore, sifiliz, B grubu streptokok, klamidia, trikomonas vaginalis, bakteriyel vaginozis, herpes simpleks virüs, HIV Ensefalit, menenjit, varisella, serebral malarya, polio, trahom, otitis media |
|
Toksik maddeye maruz kalma Prenatal
Postnatal ya da çocukluk |
Alkol, kurşun, civa, antimikrobiyaller (sulfanomidler, izoniazid, ribavirin), antikonvülzanlar (fenitoin, karbamazepin) ve diğer ilaçlar (accutane, thalidomide) Kurşun, civa |
|
Diğer maternal bozukluklar Tiroid hastalığı |
Serebral palsi |
|
Diğer perinatal komplikasyonlar Prematüre doğum, doğum asfiksisi ile ilişkili beyin hasarı |
Serebral palsi, bilişsel yetersizlik, konvülziyon bozuklukları |
|
Yaralanma Travmatik beyin yaralanması ya da motorlu araç çarpması, çocuk ihmal ve istismarı, düşme, yanma gibi yetersizliğe yol açan diğer yaralanmalar |
Bilişsel, motor, dil, görme, duyma, konvülziyon ve davranışsal yetersizlikler |
|
Yoksulluk, ekonomik dezavantaj Sosyal ve bilişsel yoksunluk |
Hafif zihinsel yetersizlik |
|
Bilinmeyen |
Bilinmeyen nedenle öğrenme yetersizliği |
Kaynak: Durkin MS, Schneider H, Pathania VS, Nelson KB, Solarsh GC, Bellows N, Scheffler RM, Hofman KJ. Learning and Developmental Disabilities. (İçinde: Disease Control Priorities in Developing Countries, 2nd Edition, Editors: Jamison DT et al.) Oxford University Press and World Bank, 2006; Chapter 49: pp:934
Tablo 1’de görüldüğü gibi gelişimsel yetersizliğin bir kısmı önlenebilir nedenlerden kaynaklanmaktadır. Gelişimsel yetersizliğin, çocuk ve ailenin hayatında yarattığı etkiler ve ortaya çıkan uzun dönemli bakım ve rehabilitasyon gereksinimi gibi birçok nedenden dolayı önleme girişimleri önem kazanmaktadır. Gelişimsel yetersizliklerin bir kısmı etkili sağlık politikaları, iyi planlanmış sağlık hizmetleri ve sağlık profesyonellerinin yeterli ve etkili bakımı sayesinde önlenebilir. Elbette bazı gelişimsel yetersizlikler önlenemez, bu durumda gelişimsel yetersizliği olan çocukların uygun yaklaşımlarla toplumsal hayatta damgalanmayla karşılaşmadan yaşamlarını kaliteli bir şekilde sürdürmeleri sağlanmalıdır. Ancak basit tedbirlerle önlenmesi mümkün olan durumların olduğu da unutulmamalıdır.
CDCg (Central of Disease Control and Prevention) doğumsal anomalilerin önlenmesi için yapılacakları 10 maddede açıklamıştır. Gebelere ve gebe kalmayı düşünenlere doğum defektlerini önlemek için aşağıdaki konularda eğitim, danışmanlık ve izlem yapılması oldukça önemlidir.
1.Her gün 400 mcg folik asit almak: Beyin ve omuriliğin içinde geliştiği nöral tüpün, intrauterin hayatın dördüncü haftasının sonuna dek kapanması gerekmektedir. Nöral tüpün tam olarak kapanmadığı durumlarda fetusta anensefali, ensefalosel, meningosel, myelosel, meningomyelosel ve myeloşizis gibi malformasyonlar ortaya çıkmaktadır. Bu hastalıkların tümü ciddi doğumsal anomaliler olup, Nöral Tüp Defekti (NTD) adı altında ifade edilmektedir. NTD gelişmesinde folik asit eksikliği önemli bir faktördür. Folik asit kullanımı için önerilen zamanlama gebelikten bir-üç ay önce ve gebeliğin ilk üç aylık dönemidir (CDCg,Aksu ve ark. 2007, Sağlık Bakanlığı, 2010).
2.Alkol almamak: Alkol plesanta aracılığı ile fetüse geçerek, fetüsün etkilenmesine neden olur. Aşırı tüketimi fetal alkol sendromuna neden olmaktadır. Gebelik süresince alınabilecek güvenli alkol miktarı net olarak bilinmemektedir. Bu nedenle fetal sağlık açısından alkolden mümkün olduğunca uzak durulmalıdır.
3.Sigara içmemek: Sigara prematüre doğum, intrauterin gelişme geriliği, yarık damak, yarık dudak gibi doğum defektlerine, hatta fetal ölümlere yol açabilmektedir. Mümkünse gebe kalmadan önce sigara bırakılmalı, plansız bir gebelik ise gebelik öğrenilir öğrenmez sigara bırakılmalıdır.
4.Yasal olmayan ilaç, karışım, uyuşturucu madde kullanımından uzak durmak: İlaç, uyuşturucu maddeler vb. yenidoğanda önemli doğumsal defektlere (ekstremite kusurları, üriner sistem, kalp anomalileri vb.) yol açmaktadır. Kesinlikle uzak durulmalıdır.
5.Kullanılan herhangi bir ilaç varsa mutlaka doktoruna bildirmek: Reçeteli veya reçetesiz satılan, medikal veya bitkisel kaynaklı tüm ilaçlar gebe olduğunu öğrendiği andan itibaren bırakılmalı ve mutlaka doktora haber verilmelidir. Birçok ilaç gebelikte teratojeniktir, fetüste ciddi gelişimsel kusurlara yol açabilmektedir.
6.Enfeksiyonları Önlemek: Yukarıda açıklanan enfeksiyonlar doğuracağı sorunlar nedeniyle önlenmelidir.
7.Aşılanmak: Gebe kalmayı planlayan kadın risk durumuna göre gebelik öncesi ve gebelik döneminde aşılanabilir. Kadın ve eşi gebelik döneminde ve öncesinde yapılacak aşılar konusunda mutlaka bilgilendirilmelidir. Tetanoz aşısı gebelikte yapılması önerilen bir aşıdır. Gerektiğinde (salgınlarda…) Hepatit A, Hepatit B, İnaktif grip aşısı gibi inaktif aşılar gebeye uygulanabilmektedir. Kızamıkçık, suçiçeği gibi canlı aşılar kesinlikle teratojeniktir ve gebelikte uygulanmamalıdır
8.Diyabeti kontrol altına almak: Kontrol altına alınmayan kan şekeri bebekte önemli doğum defektlerine, annede ciddi komplikasyonlara yol açmaktadır. Kadın diyabetik olmasa bile bazen gebelikte değişen metabolizma ve hormonal faktörlerle gestasyonel diyabet ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle gebeliğin 24-28. haftalarında gebenin diyabet açısından taranması önerilmektedir.
9.Sağlıklı kiloya ulaşmak: Beden kütle indeksi 30 ve üzerinde olan kadınlarda doğum defektleri görülme olasılığı artmaktadır.
10.Düzenli prenatal izlemlere gitmek: Sağlık Bakanlığı’nın son belirlediği gebe izlem protokolüne göre bir gebe, gebeliği süresince en az dört kez izlenmelidir. Belirlenen izlem haftaları şu şekildedir:
1. Gebeliğin ilk 14 hf.da
2. Gebeliğin 18- 24. hf. arasında
3. Gebeliğin 30- 32. hf. arasında
4. Gebeliğin 36- 38. hf. arasında
Kaynaklar:
- Aksu H, Sevil Ü, Yurtsev E, Güvendiren G. Nöral tüp defektleri ve folik asit. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, 2010; 2(3): 199-144.
- Centers for Disease Control and preventiong, http://www.cdc.gov/ncbddd/birthdefects/prevention.html (Erişim tarihi: 09/04/2013)
- Durkin MS, Schneider H, Pathania VS, Nelson KB, Solarsh GC, Bellows N, Scheffler RM, Hofman KJ. Learning and developmental disabilities. (İçinde: Disease Control Priorities in Developing Countries, 2nd Edition, Editors: Jamison DT et al.) Oxford University Press and World Bank, 2006; Chapter 49: pp:933-951
- Gökçay G, Baysal SU. Güç koşullardaki çocukların sağlığı. (İçinde: Pediyatri, Neyzi O, Ertuğrul T) Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul, 2010: 81-83.
- Sağlık Bakanlığı, Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı, Güvenli Annelik, Katılımcı Kitabı, Ankara, 2010, s:21.